Pilota, kirola baino zerbait gehiago

Ibilbide laburra egingo dugu euskal pilotak Araban izan duen historiatik. Gure egin genuen kirol baten mendeetako historia.

Ez dago gure lurraldean frontoia ez duen herririk. Pilota euskal joko tradizionala baino zerbait gehiago da, ikuskizunetik edo kiroletik harago doa. Kirol xumea da, izan ere, gune zabala, horma bat eta pilota bat baino ez dira behar eta mendeak daramatza euskal herriari lotuta. Kirol horretan larruarekin eta harriarekin bat egiten dugu eta zenbait zentzumenez gozatzen da. Badago pilotak hormaren kontra jotzean egiten duen zarata gogoko ez duen norbait?

Kontrakoa dirudien arren, pilota jokoa ez da guk sortutako kirola. Gizateriak milaka urte daramatza horretara jokatzen toki askotan eta era desberdinetara. Antzinako Grezian, ‘Sphaira’ praktikatzen zen, Egipton dantza eta mugimendu erritmikoekin nahasten zen, eta Erromako inperioan, ‘pila’ gizartean oso sustraituta zegoen kirola izan zen. Kolon aurreko natiboek ez zuten arestian aipatu ditugun inperioetako biztanlerik, baina pilota-jokoan aritzen ziren, horretarako prestatutako plazetan. Haiei esker deskubritu genuen kautxua, ordutik aurrera kirol horretako elementu nagusia egiteko asko erabili zen materiala.

Erdi Aroan, pilota jokoak hedapen garaia bizi izan zuen Europa osoan. Errege-erreginen familiek eta nobleziak nahiz herri xeheak kirol osasungarri horretaz gozatzen zuten beren aisialdian. Gizarte klase altuak maitemindu egin ziren kirol horretaz, eta ondorioz bere inguruko interes globala sortu zen. Hortik sortu zen ‘Jeu de Paume’ delakoa edo ahur-jokoa, eta horrekin, gaur arte iraun duten identitate-marka batzuk, hala nola trinkete frontoiak.

XIX. mendean hasi zen euskal pilota modernoaren historia. Frantziako lurraldeetatik indartsu sartu zen kirol hori, gure herriaren kirol erreferente bilakatu arte. Urte horietan hasi ziren nabarmentzen esku-pilotako lehendabiziko figura handiak eta pilota hiri askotara ere iritsi zen, esaterako, Madril, Bartzelona edo Valentzia. XX. mendeak kirol hori kontsakratu zuen, Atano, Barberito, Ogeta edo Retegiri esker, besteak beste.

Euskal Pilotaren historia Araban

Hasieran genioenez, pilota ez zen Euskadin sortu, baina lurralde honek lagundu egin zuen bere hedapenean eta profesionalizazioan, nazioarteko ospea lortu arte. Latinoamerikatik Euskadira, estatu Batuetatik igarota, euskal pilota kirol unibertsala da. Baina zentratu gaitezen gure lurraldean eta topa dezagun kirol horren jatorria Araban. Jakin badakigu, joan den mendera arte ia frontoirik ez bazegoen ere, gure lurraldean pilotaz gozatzen zela. Eleizetako arkupeak edo udaletako betiko arkupeak behin behineko frontoiak ziren. Ziurtasunez dakigu, esate baterako Guardiako herritarrek XVI. mendean, dagoeneko pilotaz eta bola-jokoaz gozatzen zutela.

Pilota ez zen Euskadin sortu, baina lurralde honek lagundu egin zuen bere hedapenean eta profesionalizazioan

XIX. mendean, 1821eko martxoan zehatzago, Vitoria-Gasteizko Udalak pilota-leku bat eraikitzea agindu zuen, Madalena auzoko behealdeko hesietan, gaur egun Vicente Goikoetxea kalea den lekuan. Horma bakarra zen, lur lauaz, eta hamarkada luzeetan Gasteiztarren aisialdiaren topagune nagusia izan zen. 1879n ezkerreko horma eraikitzea erabaki zuen Udalak, frontoia zehazten amaitzeko, baina horren aurretik hiriko biztanle askoren kexa ugari jaso zituen.

XX. mendearen hasieran, frontoi inguruan katedral berria sortzen ikusi zuen hiriak. Horren ondorioz, pilota-lekuak desagertu behar izan zuen, baina aldi berean, euskal pilotaren historia Araban markatu zuen gertaera izan zen. 1911n Felicia Olave itzaltsua zendu zen eta lursail batzuk utzi zizkion herentzian hiriari, eta lur horietan horma batzuk eraiki ziren, frontoi erabilerarako. 3 urte geroago, Juan Alti enpresa-gizonak estalkia eraiki zuen frontoi gainean, eta horrela sortu zen Vitorianoa delakoa, hiriko lehendabiziko katedral pilotazalea.

Kirol-leku hartan, makina bat pilota partidu jokatu ziren 50 urte luzetan, eta garai hartako figura handi guztiek jokatu zuten bertan. Horietatik guztietatik, bat nabarmendu behar da, historiako pilotari arabar garrantzitsuenarena. Legenda handia zenbait belaunalditarako. José María Palacios-i buruz ari gara, noski, Ogeta goitizenez ezagunagoa, zikloi arabarra. 1952tik 1976ra bitartean, Ogetak legenda eraiki zuen, Manomanistan lortutako txapel biri eta lau eta erdia lortutako beste bati esker. Mila partidu inguru jokatu zituen eta denborak XX. mendeko pilotari nabarmenen eta garrantzitsuenen artean kokatu zuen. Omenaldirik onena 1979an izan zuen, Gasteizko frontoia zaharkituta geratu zenez, Arabako hiriburuko udalak Mendizorrotzako gune pilotazalea eraikitzea erabaki zuen. Frontoi nagusiak, pilotarako denak, bere goitizena baitarama, Ogeta frontoia. Zesta-puntako frontoiak, bere aldetik, Feliciana Olave itzaltsuaren izena hartu zuen, zalantza barik pieza giltzarria Arabako pilotaren historian.

Iragana, oraina, etorkizuna

Ia ezinezkoa dirudi, Internet eta teknologia berrien garaian, pilota bezalako kirol batek bere lekua izatea. Hala ere, harrobiak funtzionatzen jarraitzen du, eta aurreko urteetan erritmoan ez bada ere, asko dira kirol eder horren zenbait modalitate aukeratzen dituzten neska-mutilak. Frontoi batera hurbildu besterik ez da egin behar, jarduera pilotazale handia dagoela probatzeko. Horren erantzukizun parte on bat Arabako Federazioak du, egutegi betea antolatzen baitu urteko ia 365 egunetan. Herrien artekoa bezalako txapelketak gure kirolaren etorkizuneko figurentzako forja on bilakatu dira.

Beste txapelketa handi bat La Blanca da. Duela 23 urtetik hona, txapelketa horrek euskal pilotaren Arabako denboraldia ixten du. Txapelketa, etorkizuneko promesentzat eta pilotari afizionatuentzat erakusleiho ona izateaz gain, Foruen plazako erdialdeko frontoia egunero betetzen duen jarduera eder bat ere bada. 11 txapelketa-egun horietan, hainbat kategoriako eta adinetako bikoteak txapela irabazteko lehiatzen dira, 9an jokatuko den finaleko txapela eramatearren. Vital Fundazioak babesten eta miresten duen lehiaketa, hain gurea den kirol hori oinarritik sustatzeko lan ederra delako.

Pilotaren etorkizuna ziurtatuta dago. Gaur egun, itxarotea eta duela mende luzeetatik gure kulturaren DNAren parte den kirol horren aldeko apustua egiten jarraitzea besterik ez dugu. Gero eta gutxiago falta da Ogeta berria deskubritzeko.

Artikulu hau ez litzateke posible izango, Tino Rey, Sergio Martínez, José Mª Dossantos eta Santiago Arcedianoren ‘El juego de Pelota en Álava’ lanetik lortutako erreferentziak gabe (ISBN: 84-89144-07-9)

2018ko uztailean argitaratutako artikulua